In 1964 duikt een Hercules-torso met leeuwenkop en knots op in Valkenburg. Kort daarna verdwijnt het beeld weer voor ruim een halve eeuw. Het origineel staat nu veilig in het RMO, maar het Torenmuseum heeft sinds kort een replica die nauwelijks van echt te onderscheiden is. En die weegt nog een stuk minder ook. Een verhaal over halfgoden, Grieken, Romeinen en Valkenburgers.
Het relaas van de mythische halfgod Herakles (latijn: Hercules) begint in Griekenland, op de Peloponnesos. De tijd: lang, lang geleden. Herakles verricht twaalf werken die niet onderdoen voor die van de moderne Marvel superhelden. Het voert wat ver om ze allemaal te vertellen, maar het eerste werk van de (super)held is relevant voor hoe de beelden van Herakles er uitzien. Het gaat over de leeuw van Nemea. Koning Eurystheus van Myconos (en/of Tiryns) geeft Herakles de opdracht om deze leeuw die door de wouden op de Peloponnesos zwerft, te doden. Als bewijs moet hij de huid van het beest naar hem toebrengen. Het gaat hier niet om zomaar even een leeuw. Nee, dit dier is onkwetsbaar voor menselijke wapens.
Herakles weet de leeuw op te sporen en plaats met een pijl van zijn boog een voltreffer. Verder is hij bewapend met een knots, die hij zelf uit een boomtak heeft gesneden. (Andere bronnen zeggen dat hij een hele olijfboom uit de grond trekt om als knots te gebruiken. Weer een andere bron beweert dat de god Hephaestos hem een knots met een bronzen punt heeft gegeven. Dat is natuurlijk allemaal onzin.) Noch raak geplaatste pijlen, noch de knots kunnen ook maar iets uitrichten. Het dier raakt niet eens gewond. Het is duidelijk: menselijke wapens blijken inderdaad niet te werken. Maar wie sterk is, kan beter ook nog slim zijn. Hercules lost het nu anders op: hij springt bovenop de leeuw wurgt hem met zijn handen!
Volgende probleem: hoe krijgt hij nu de huid eraf? Die blijft ook nu de leeuw het loodje heeft gelegd nog steeds ondoordringbaar voor pijlen en messen. Weer blijkt Herakles niet alleen spieren, maar ook verstand te hebben. Met de klauwen van het beest zelf vilt hij de leeuw. Deze ondoordringbare huid benut Herakles zelf voortaan als pantser. Om het afschrikwekkende beeld af te maken, zet hij de kop van de leeuw op zijn eigen hoofd. Koning Eurystheus is vervolgens zo bang van die aanblik, dat hij alleen nog maar via tussenpersonen met Herakles durft te communiceren.
Hercules Farnese van Glycon van Athene
Hoe het ook zij: Herakles en Hercules worden voortaan altijd met leeuwenkop en -huid én met een knots afgebeeld. Geen Petrus zonder sleutels, geen Hercules zonder leeuwenkop en knots.
Het beroemdste beeld van Hercules is de zogeheten Hercules Farnese. Deze schepping is oorspronkelijk gemaakt in brons door Lysippos van Sycion (bij Korinthe) in de 4e eeuw v.C. ( Dit beeld is in 1205 door de kruisvaarders omgesmolten nadat zij Constantinopel grondig hadden geplunderd .) De oudste en mooiste kopie ervan door Glykos van Athene uit ongeveer 216 v. Chr, is te bewonderen in het archeologisch museum van Napels. De naakte Hercules leunt op zijn knots, waaroverheen de leeuwenhuid is gedrapeerd.
Dit beeld is naderhand nog talloze malen gekopieerd. In het RMO is bijvoorbeeld een Romeinse kopie ervan te zien. Die is wel iets minder mooi dan het origineel. Van de Valkenburgse variant is alleen de romp bewaard gebleven. Toch is duidelijk dat dit beeld nog een trapje lager op de kwaliteitsladder staat. Maar hij is zeker mooier dan de moderne varianten van dit beeld die in het tuincentrum te vinden zijn.
Uit de wetering?
Het verhaal van de Hercules van Valkenburg is bijna met zo spectaculair als het verhaal van de leeuw van Nemea. We schrijven het jaar 1964. De Valkenburgse autodealer Poot wil een garage bouwen aan de Hoofdstraat – het gebouw waarin nu de Hoogvliet is gevestigd. De vader van Dirk van der Plas (Dirc Placius) is aangetrokken om de fundamenten te leggen en is daarvoor bezig met graafwerkzaamheden.
Placius vertelt: “Deze plek lag in Veldzicht, aan de rand van waar in de Romeinse tijd een grafveld lag. De fundamenten voor het gebouw werden in die tijd nog met de hand en een spa gegraven. Dat was de taak van mijn vader. Bij de werkzaamheden stoot hij, zo heeft hij mij verteld, op de romp van een natuurstenen beeldje van Hercules. De beschadiging die is ontstaan door de spade is nog altijd zichtbaar op het beeld. Mogelijk gaat het om een beeld dat op het graf van een soldaat heeft gestaan. Er zat ook een Romeinse bronzen muntje (een as?) bij het beeld.”
Zo kwam het verhaal destijds niet in de lokale krant te staan. “Autodealer Poot vertelde een heel andere versie over de vondst dan mijn vader. Hij bracht een broodje-aap-verhaal de wereld in. Samen met zijn buurman, de plaatselijke bollenboer, had hij er geen behoefte aan om archeologen op zijn land te krijgen. Daarom is hij gaan vertellen dat hij het had opgevist bij het peuren in de wetering – en zo is het destijds bekend geworden.” Logisch nadenken maakt deze versie inderdaad een stuk minder voor de hand liggend. Hoe zou het beeld in een watergang terecht moeten zijn gekomen, die pas ver na de Romeinse tijd gegraven is?
Voor de principia?
De oorspronkelijke plaatsing van het beeld op een soldatengraf, zoals Placius zegt, zou ook verrassend zijn.
Daarop is vaker sprake van stèles met een reliëf en ook die zijn in Valkenburg tot nu toe niet gevonden, terwijl er wel diverse grafvelden zijn blootgelegd. Een plek waar wel vaak een standbeeld stond, was voor de principia (het hoofdgebouw) van een castellum. Jasper de Bruin zegt hierover in ‘Rurale gemeenschappen in de civitas Cananefatium’, pp 65, mede gebaseerd op opmerkingen van Van Giffen uit 1948:
“De principia in Valkenburg, uit de zesde periode, leverde bij de opgraving van de binnenplaats een natuurstenen basement op, waarop vermoedelijk een standbeeld (van de keizer?) heeft gestaan.”
In Matilo bij Leiden is bijvoorbeeld een bronzen hand van een meer dan levensgroot keizerbeeld teruggevonden, en ook in Naaldwijk zijn fragmenten van een meer dan levensgroot keizerbeeld aangetroffen. Kan een betrekkelijk klein Herculesbeeld ook op die plek hebben gestaan? Of wijst het eerder op de herkomst uit een tempel(tje) dat nog niet is gevonden?
Digitale scan
Zoals het beeld plotseling opdook, verdween het ook weer voor lange tijd. Terug naar Placius, die voor de gemeente werkte: “De burgemeester vroeg aan mij om het beeld op te halen bij de dealer, aan wie mijn vader het had afgegeven. Samen met de burgemeester ben ik vervolgens naar Amsterdam gegaan om het beeld aan professor Glasbergen te laten zien. Die zette het op zijn raamloze kamertje. Daarna is er niets meer van het beeld vernomen, tot het in ongeveer 2018 bij het RMO weer tevoorschijn kwam. Het is 54 jaar ondergedoken geweest!”
Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden bezit niet alleen de romp van de Hercules van Valkenburg, maar heeft ook een digitale scan van het beeld gemaakt. Vereniging Oud Valkenburg vindt dat een dergelijk iconisch stuk niet in de museumcollectie mag ontbreken en besluit, gefinancierd door de Provincie Zuid-Holland, een kopie te laten maken.
De print
Dat gebeurt anno 2022 niet met hamer en beitel, maar door de digitale file op een 3D-printer te laten afdrukken. Hoewel de romp met zo’n vijftig centimeter niet erg groot is, gaat dit toch het werkgebied van de meeste 3D-printers ver te boven. Naturalis in Leiden beschikt over printers van Builder 3D Printers uit Noordwijkerhout, dat zich heeft gespecialiseerd in het maken van printers voor grote objecten. Hanneke Jacobs van Naturalis print hierin over het algemeen dinosaurusbotten; het torso van een beeld uit de Romeinse tijd is voor haar een grappige afwisseling. Het resultaat van de print is een beeld dat is geprint met filament (draad) van de kunststof PLA (polymelkzuur). Het printen gebeurt door de draad te smelten en dit materiaal laagje voor laagje van 0,2 millimeter op te bouwen tot het beeld klaar is.
Hoewel de vorm natuurlijk één op één die van het origineel is, lijkt de print nog in de verste verte niet op het beeld. Zo zitten er nog allerlei ongewenste uitsteeksels aan die eraf gesneden moeten worden. Ook zijn de printlaagjes nog duidelijk te herkennen. De nabewerking is dan ook heel belangrijk.
Verbluffend resultaat
Archeoloog en archeologisch tekenaar en aquarellist Raf Timmermans neemt die nabewerking voor zijn rekening. Dat begint met het zorgvuldig schuren van de geprinte Hercules. Het blijkt daarbij lastiger dan gedacht om de printlijntjes weg te krijgen. Ook zijn er kleine holtes die moeilijk bereikbaar zijn bij het schuren.
Toch komt het moment dat de kunststofprimer kan worden aangebracht die nodig is voor de hechting van de uiteindelijke verflaag. Timmermans brengt twee lagen primer aan om de printlintjes nog beter te verdoezelen. Meer lagen kan ook weer niet, want dan zouden detail van het beeld verloren beginnen te gaan.
Volgende opgave: hoe boots je de steenstructuur van het origineel na? Op een proefstukje probeert hij verschillende materialen. Het meest voor de hand liggende lijkt het om fijn zand door de verf
te mengen. Dit leidt in de praktijk tot een te grof en brokkelig resultaat. Bloem leidt tot een veel beter resultaat en daar valt de keuze dan ook op. Vervolgens komt het schilderen in de juiste kleur. Die kleur is niet effen, maar mat zandsteenkleurig met een vleugje roestbruin. Het eindresultaat is werkelijk verbluffend. Uit niets is af te leiden dat het niet om een echt stenen beeld gaat. Dit topstuk onder de Romeinse vondsten in Valkenburg – nou ja, de replica dan, is binnenkort te bewonderen op de vierde verdieping van het Torenmuseum. Op termijn zal het beeld in het Valkenburgse straatbeeld worden opgenomen, in het kader van een groter project om het Romeinse verleden in Valkenburg beter zichtbaar te maken. Deze superheld uit Valkenburg ver dienstverdient een prominente plek. verleden in Valkenburg beter zichtbaar te maken. Deze superheld uit Valkenburg verdient een prominente plek.
Leendert van der Ent
