De zaal in het Dorpshuis is afgepakt op 24 oktober voor de lezing van Jasper de Bruin over Romeins Valkenburg. Zelfs voor ingewijden heeft hij veel nieuws. Bijvoorbeeld over de stedelijke proporties van Praetorium Agrippinae en de intensieve bebouwing van de omgeving. En ligt er misschien een campagnekamp onder het vliegveld verscholen?
Er zit beweging in het Nederlandse deel van de limes (spreek uit: ‘lie-mes’), de grens van het Romeinse rijk. Nieuwe opgravingen en recente inventarisaties leiden tot nieuwe inzichten, ook over Praetorium Agrippinae, Romeins Valkenburg. De Bruin schetst Valkenburg met aanstekelijk enthousiasme als ideaal militair-logistiek havencentrum aan het laatste rustige water voor het toenmalige brede Rijn-estuarium. Bij het castellum lagen een vicus (dorp) met naar schatting duizend inwoners, evenveel als de hoofdplaats van Romeins West-Nederland, Forum Hadriani. Dat is veel groter dan tot nu toe gedacht.
Campagnekamp
De Bruin heeft een interessante visie op de twee parallelle grachten die onlangs bij opgravingen op het vliegveld zijn aangetroffen. Daarin ziet hij een zes hectare groot campagnekamp, een tijdelijk fort waar een heel legioen van meer dan vijfduizend man zijn tenten opsloeg. “De twee lange zijden daarvan zijn aangetroffen. Om de hoeken van de korte zijden te vinden is nog niet genoeg gegraven.”
Volgens De Bruin ligt het niet voor de hand dat dit een verdedigingslinie was: “Er lag alleen een moeras achter.” Vervolgens onderbouwt hij zijn case voor de campagnekamp-hypothese. “In de gracht zijn plaggen van een (castellum)wal gevonden. In de omgeving lag aardewerk uit de eerste helft van de eerste eeuw. Het fundament voor een toren of poort naast de gracht wijst op een castellum. Dat fundament bevat het oudste limeshout dat is teruggevonden: 39 na Chr. plus of min zes jaar. Die datering brengt drie historische figuren in beeld: Tiberius, Caligula en Corbulo.”
Wie van de drie?
Tiberius was keizer van 14-37 en Caligula van 37-41. De beroemde generaal Corbulo werd geboren leefde van tussen 12 en 4 voor tot 67 na Chr. De Bruin: “Er zijn vrij veel vondsten uit de regeringsperiode van Tiberius gedaan, zoals een gouden munt met zijn beeltenis. In de eerste bouwfase van het castellum is een helm gevonden uit ongeveer 25 na Chr., net als een zwaardschede met een decoratie waarin Tiberius is te herkennen.”
De tweede optie is Caligula. “Er is een munt met zijn ‘kop’ gevonden, later voorzien van een stempel van zijn opvolger Claudius”, vertelt De Bruin. “Dergelijke gestempelde munten zijn maar kort in omloop geweest.” Daarnaast is er hier en bij fort Vechten een gemerkte duig uit een wijnton uit de persoonlijke voorraad van Caligula gevonden. Die twee vondsten verdroten de kans dat Caligula daadwerkelijk de limes in West-Nederland heeft bezocht in verband met de invasie van Brittannië. De Rijnmonding moet een belangrijke logistieke rol gespeeld hebben in de geplande invasie.”
Tot slot optie drie: Corbulo. “Voorafgaand aan een invasie van Brittannië moesten de flanken van de aanvoerroutes worden veiliggesteld”, redeneert De Bruin. “Vooral de agressieve aanwezigheid van de Chauken in Noord-Holland was een risico. Corbulo had minimaal een legioen bij zich om deze regio ten noorden van de Rijn te ‘pacificeren’. Valkenburg zou voor hem een logische uitvalsbasis zijn geweest.”
Nieuwe dateringen
Het kanaal van Corbulo is ook relevant. “Rond 50 na Chr., de tijd van Corbulo, is hierlangs beschoeiing aangebracht”, stelt De Bruin vast. “Maar een oudere bedding wijst erop dat een eerdere versie van het kanaal al onder Tiberius of Caligula kan zijn gegraven. Het is trouwens goed mogelijk dat het kanaal vanaf Forum Hadriani niet bij Matilo (Leiden) in de Rijn uitkwam, maar bij De Woerd.”
In elk geval is in Valkenburg opvallend veel materiaal aanwezig van vòòr 70 na Chr. Daaronder zijn bijvoorbeeld twee graanpakhuizen in het Marktveld, met ruimte voor de voorraden voor minstens duizend man. De komende tijd zitten er nog nieuwe dateringen van houtwerk binnen en buiten Valkenburg aan te komen, vertelt De Bruin. “Misschien krijgen daardoor zekerheid over welke historische persoon bij Valkenburg betrokken was.”
Aanzienlijke haven
Zo komt er steeds meer kennis. Maar of die kennis over Praetorium Agrippinae wel op waarde wordt geschat… De Bruin: “In de internationale archeologische wereld wel. Er is nergens zo’n mooi bewaard castellum uit de vroege periode opgegraven. De barakken zijn perfect bewaard gebleven; zelfs de haardplaatsen waren nog aanwezig. De gemeenschapsruimtes en het hoofdkwartier werden gevonden. De muren stonden nog een halve meter of hoger. Dat is echt ongekend. Wat dat betreft is het jammer dat er geen publicatie bestaat waarin alles over deze vindplaats samenkomt.”
Romeins Valkenburg is intussen veel meer dan een fort. “De vicus die er omheen lag, komt zelde ter sprake”, weet De Bruin. “Deels omdat er weinig van bekend is, doordat Valkerburg erop is gebouwd. Maar de glimp die we opvangen uit de opgravingen in het noordelijk Marktveld is spectaculair: dichte bebouwing van huizen met vloerverwarming. Er was een badhuis en er is een beeld van Hercules gevonden.”
De vicus liep van het castellum door tot een zijgeul van de Rijn, waar een wirwar van steigers en plankieren is blootgelegd. Daaraan is tot het midden van de derde eeuw gebouwd. Ook hier is nog een pakhuis gevonden. “Helaas zijn deze opgravingen niet uitgewerkt”, merkt De Bruin op. “Er zijn delen van peddels gevonden, die vermoedelijk bij een liburna behoorden, een militair patrouilleschip. Alles wijst op aanzienlijke havenactiviteiten.”
Weg
De 150 meter Romeinse weg die in 2018 in de Weerdkampen werd gevonden kreeg grote aandacht. In het Marktveld was eerder al vijfhonderd meter van dezelfde weg gevonden. De Bruin benadrukt de gigantische investeringen die de aanleg van zo’n enorm infrastructureel project langs het Nederlandse deel van de Rijn hebben gevergd. “Er moet een groot strategisch belang aan zijn toegekend om de kosten te rechtvaardigen. De bomen voor het houtwerk zijn in 124/125 na Chr. gekapt in de Ardennen, zowel voor Leidsche Rijn als Valkenburg. De weg van zes tot acht meter breed liep hier kaarsrecht door een kwelder, omdat de hogere gronden al dicht waren bebouwd. Over de twee brede geulen bij Valkenburg moeten bruggen hebben gelegen. Vlakbij de weg lag nog een minicastellum met daarbij mogelijk ook nog een stenen wachttoren.”
Nog verder van het castellum naar het zuidoosten bevond zich een nederzetting op De Woerd. De Bruin: “Ook hier was dichte bebouwing, die normaal alleen dichtbij een fort ligt. Verder erachter lag nòg een kern. Al met al gaat het over tien hectare zeer intensief bebouwde Romeinse archeologie.”
Dat heeft enorme hoeveelheden archeologisch materiaal opgeleverd. Alleen al het RMO heeft 650 dozen materiaal uit opgravingen vòòr 1970. Dat is maar een fractie van al het materiaal. De mooiste stukken zijn te zien op de tentoonstelling die De Bruin namens het RMO voor lente 2020 voorbereidt over de limes. “De vondsten uit Valkenburg krijgen daarin een glansrol”, belooft hij.
Belangen
Hij ziet een groot archeologisch belang in de opgravingen op het voormalig vliegkamp. “En je krijgt maar één kans om dat goed te doen. Jammer genoeg is dat in het verleden in Valkenburg meer dan eens fout gegaan, zoals bij de vondst van het badhuis. Dat is in de jaren negentig tijdens de aanleg van riolering deels verwoest en niet onderzocht.”
Vereniging Oud Valkenburg, Leendert van der Ent
[bijschriften]
Het nieuwe kaartje van Romeins Valkenburg uit het nominatiedossier van Unesco, bewerkt door Jasper de Bruin. De stippellijn geeft de plaats weer waar hij het campagnekamp vermoedt.
Tiberius (collectie Römisch-Germanisches Museum, Köln, foto Wikipedia)
Caligula (collectie Louvre, foto Wikipedia)
Corbulo (foto Wikipedia)
De Hercules van Valkenburg (Foto RMO)
